مسعود صفری- زلزله در بخش‌های مختلف ایران در تمام دوره‌ها حتی پیش از میلاد، به وفور رخ داده است. زلزله‌هایی که گاهی اوقات قربانیان بسیاری نیز گرفته است.
تبریز نیز یکی از شهرهای تاریخی ایران است که زلزله‌های بزرگ و بسیار مخربی را تجربه کرده است. تبریز در طول تاریخ بارها بر اثر زمین‌لرزه‌های مهلک و ویرانگر به کل نابود شده و دوباره ساخته شده است.
در سال ۱۱۰۰ هجری شمسی برابر با ۱۷۲۱ میلادی، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۷.۷ ریشتر تبریز را لرزاند و دست کم ۴۰ هزار تن را کشت. در این زمین‌لرزه حدود سه چهارم خانه‌های تبریز ویران شده و ساختمان‌های باقی مانده نیز آسیب‌های جدی دیدند.
اما بزرگترین زلزله تاریخی تبریز و شاید بتوان گفت مخرب‌ترین زلزله شهری ایران در طول تاریخ، درسال ۱۱۵۸ هجری شمسی برابر با۱۷۸۰ میلادی با بزرگای ۷.۷ ریشتر رخ داد و تبریز با تمام خانه‌ها و دژ و بارویش در این زلزله به کل ویران شد. این زلزله تبریز نیز حدود ۵۰ هزار نفر کشته داشت، اما برخی منابع تعداد کشته‌شدگان را تا ۲۰۰ هزار نفر هم نوشته‌اند. در همان سال پس‌لرزه‌های نیرومند و مخرب دیگری هم رخ داد تا دامنه‌های آسیب زلزله افزایش یابد.
اما این‌ها تنها زلزله‌های تاریخ تبریز نیستند. تبریز زمین‌لرزه‌های بزرگ دیگری را نیز در تاریخ خود ثبت کرده است.
گسل تبریز، خطرناک‌ترین گسل ایران
گفته می‌شود که گسل تبریز، خطرناک‌ترین گسل ایران است. نکته عجیب این است که علی‌رغم وجود این گسل خطرناک و اینکه این گسل تبریز از شمال این شهر عبور کرده، اتفاقا هم گسترش و توسعه شهر در این ناحیه رخ داده است و هم در طول ۴۰ سال گذشته صدها هزار حاشیه‌نشین در این منطقه ساکن شده‌اند. بر اساس آمارهای غیررسمی بیش از ۴۰۰ الی ۵۰۰ هزار نفر از جمعیت تبریز، در منطقه حاشیه‌نشین شمال شهر و در دامنه‌های کوه عون‌بن‌علی ساکن هستند و با در نظر گرفتن نواحی مسکونی باغمیشه، رشدیه، ولی‌امر، ولی‌عصر و … بیش از نیمی از جمعیت تبریز بر روی گسل خطرناک تبریز و یا در نزدیکی آن زندگی می‌کنند.
حاشیه‌نشینی در تبریز و ۱۰۰ هزار مسکن نا ایمن
توسعه مناطق حاشیه‌نشین در تبریز از اواخر دهه ۱۳۴۰ شمسی به این سو از جمله دغدغه‌های توسعه این کلان شهر در نیم سده اخیر بوده که اکنون تعداد واحدهای مسکونی نامقاوم و ناایمن موجود در آن به ۱۰۰ هزار مورد رسیده و به تهدیدی اساسی به ویژه برای خود مناطق حاشیه‌نشین و صدها هزار انسان ساکن در این مناطق تبدیل شده است. با در نظر گرفتن جمعیت حدود ۱.۸ میلیون نفری تبریز، می‌توان گفت حدود یک چهارم جمعیت این کلان شهر در خانه های غیرمقاوم و ناایمنی زندگی می کنند که در صورت وقوع یک زمین لرزه ۶ ریشتری احتمالی، امکان کوچک ترین کمک رسانی به آنان میسر نیست. محلات حاشیه‌نشین تبریز در بسیاری از مواقع، از کوچه‌هایی مرتفع و تنگ و باریک با پله‌های بسیار زیاد و تو در تو تشکیل یافته که عملا امکان امدادرسانی به آن‌ها در یک زلزله شدید احتمالی وجود ندارد و حتی یک زلزله ۶ ریشتری هم کافی خواهد بود تا صدها هزار انسان ساکن در این مناطق قربانی بی‌تدبیری و بی‌توجهی مسئولین به این محلات شوند.
عکس: مسعود صفری
عکس: مسعود صفری
گسترش حاشیه‌نشینی بر روی گسل و تهدید جان بیش از نیم میلیون انسان
حاشیه‌نشینی در تبریز تفاوت عمده‌ای با سایر شهرهای ایران دارد. اساسی‌ترین تفاوت آن با سایر شهرها، ساخت ده‌ها هزار واحد مسکونی نامقاوم و نا ایمن بر روی یکی از خطرناک‌ترین و مرگبارترین گسل‌های زلزله در ایران است. سابقه تخریب‌های ایجاد شده در پی زلزله‌های بالای ۷ ریشتر در تبریز، به ما هشدار می‌دهد که باید فکری عاجل و اساسی در این زمینه کرد.
زلزله‌هایی که اخیرا در شهر خوی و با بزرگای بیش از ۵ و ۴ ریشتر رخ داده و در بسیاری از شهرهای منطقه از جمله تبریز، ارومیه و … هم به شدت احساس شد و ثبت حدود ۶۰ پس‌لرزه کوچک و بزرگ در طول ۷۲ ساعت، نشان می‌دهد که تمامی شهرهای منطقه باید به آمادگی لازم برای مقابله با هرگونه حادثه در مقیاسی مشابه و یا بزرگتر دست یابند.
آیا تبریز آمادگی لازم برای مقابله با زلزله‌ای بزرگ را دارد؟
نکته مسلم این است که کلان‌شهر تبریز، به هیچ عنوان آمادگی چنین حادثه‌ای را ندارد. پروژه‌های شهرداری تبریز در حاشیه شهر یا به کندی پیش می‌رود و یا متوقف شده است. شهرداری تبریز آن‌گونه که باید به محلات حاشیه‌نشین شهر در طی سالیان اخیر توجه جدی ننموده است. به‌ویژه اینکه جمعیت ساکن در این مناطق حاشیه نشین آنقدر بزرگ است که در صورت بروز زلزله‌ای بزرگ، نه تنها امدادرسانی به این مناطق ممکن نخواهد بود، بلکه موجب درگیر شدن نیروها و امکانات محدود امدادی شهر در مناطق حاشیه‌نشین و سخت‌تر شدن مدیریت بحران در سطح شهر خواهد شد. بنابراین باید گفت نه‌تنها جان نیم میلیون نفر ساکن در حاشیه شهر، بلکه تمام شهر در خطر است.
با توجه به اینکه کارشناسان هشدار می دهند که چرخه زمانی وقوع زمین لرزه در تبریز ۲۳۰ تا ۲۵۰ سال بوده و با توجه به اینکه آخرین زمین لرزه ویرانگر نیز به سال ۱۱۵۲ شمسی در این شهر رخ داده است، اتخاذ تدابیر و تصمیم های کارشناسی و عملگرایانه در ارتباط با مقوله زمین لرزه و به ویژه رفع معضل حاشیه‌نشینی در تبریز به صورت ریشه‌ای جدیت بیشتری می طلبد.
امروز برای مردم تبریز که حدود یک چهارم جمعیت آن روی گسل ساکن هستند، این سوال مطرح است که چرا بعد از گذشت دهه‌ها از آغاز ساخت و ساز بر روی گسل تبریز، تصمیم گیران و نهادهای مسوول همچنان در اجرای یک برنامه مدون و ریشه‌ای ناکام هستند و در صورت بروز زلزله‌ای در مقیاس بزرگ، در مقابل عواقب این کم‌توجهی، چه کسانی پاسخگو و مسئول خواهند بود؟!
عکس: مسعود صفری
